Zespół przewlekłego zmęczenia – jak odzyskać energię?

Niemal każdego dnia odczuwasz zmęczenie i nieodpartą potrzebę drzemki? A może doskwierają Ci chroniczne bóle głowy i brak siły? Może być to zespół przewlekłego zmęczenia – poważny stan chorobowy, często bagatelizowany i mylony z przepracowaniem. Dowiedz się więcej na ten temat i sprawdź, jak leczyć to schorzenie i odzyskać energię! 

Czym jest zespół przewlekłego zmęczenia?

Zespół przewlekłego (chronicznego) zmęczenia, w skrócie ZPZ i CFS od angielskich słów Chronic Fatigue Syndrome, jest jednostką chorobową zdefiniowaną w 1988 roku przez Centrum Kontroli Chorób. Objawy tej przypadłości są złożone i niespecyficzne, mają charakter subiektywny. Przypuszcza się, że schorzenie to dotyczy przynajmniej kilkunastu milionów osób na świecie, przy czym najczęściej jest diagnozowane w przedziale wiekowym 20-40 lat, czyli wśród osób czynnych zawodowo. Nieco częściej chorują na nie kobiety.

W Polsce CFS jest stosunkowo rzadko diagnozowane, co nie oznacza, że problem ten nie występuje – objawy bywają bagatelizowane i przypisywane innym zaburzeniom. Aby społeczeństwo zdało sobie sprawę z powagi choroby, Światowa Organizacja Zdrowia ustanowiła Światowy Dzień Zespołu Chronicznego Zmęczenia, który przypada 12 maja.

Zespół przewlekłego zmęczenia – objawy

Każdy człowiek zna uczucie zmęczenia. Może ono dotyczyć wyczerpania psychicznego powodującego m.in. trudności w koncentracji, jak również fizycznego odpowiadającego za obniżenie siły mięśniowej i sprawności motorycznej czy potrzebę drzemki, nadmierną senność. Towarzyszy ono także chorobom ogólnoustrojowym.

Osłabienie spowodowane przez znany czynnik jest zupełnie normalnym zjawiskiem stanowiącym dla ciała sygnał o potrzebie regeneracji. Jeśli jednak utrzymuje się ono pomimo odpoczynku i trwa przewlekle przez przynajmniej sześć kolejnych miesięcy oraz wpływa negatywnie na jakość życia pacjenta, można podejrzewać syndrom przewlekłego zmęczenia.

U chorych na zespół chronicznego zmęczenia osłabienie zwykle pojawia się bez wyraźnej przyczyny, czyli pomimo przespanej nocy i neutralnych czynności. Niekiedy pacjenci czują się bardziej zmęczeni po przebudzeniu niż przed pójściem spać. Nadmiernie silne zmęczenie może występować również po niewielkim wysiłku.

Podsumowując, najczęstsze objawy zespołu chronicznego zmęczenia to:

• zaburzenia motoryczne, trudności w wykonywaniu codziennych czynności,
• zaburzenia koncentracji, problemy z pamięcią i nauką,
• zaburzenia snu, zwłaszcza odpoczynek nieefektywny,
• objawy grypopodobne: bóle głowy, mięśni, gardła, chrypkę, tkliwość węzłów chłonnych.

Zespół chronicznego zmęczenia – przyczyny

Jak do tej pory etiologia tego schorzenia nie została dokładnie poznana. Istnieje jedynie kilka hipotez dotyczących możliwych przyczyn występowania zespołu chronicznego zmęczenia, wśród których najistotniejsze to:

• Podłoże genetyczne – doszukuje się związku między ekspresją niektórych genów u osób chorych na CFS a metabolizmem i funkcjonowaniem układu odpornościowego.
• Zaburzenia immunologiczne – u części chorych na CFS występuje jednocześnie alergia, głównie na pyłki roślin, co sugeruje związek schorzenia z niewłaściwym funkcjonowaniem układu odpornościowego.
• Przebyte infekcje wirusowe — niektórzy badacze zaobserwowali związek CFS z wirusami takimi jak np. XMRV, Epsteina-Barr (EBV), Ross River, Parvovirus B19, wirus cytomegalii, czy HHV-6. Są to jedynie przypuszczenia niedostatecznie potwierdzone, nad którymi badania są wciąż prowadzone.
• Zaburzenia hormonalne i nieprawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego – u części pacjentów z CFS zauważono niskie stężenie hormonów wydzielanych przez podwzgórze, przysadkę i nadnercza, czyli system odpowiedzialny za kluczowe procesy zachodzące w organizmie, w tym sen i czuwanie oraz stres. Mowa głównie o serotoninie, dopaminie i kortyzolu. Ponadto na podstawie występujących objawów podejrzewa się związek skrajnego wyczerpania z niewłaściwą pracą układu współczulnego w przebiegu tego schorzenia.
• Zaburzenia snu – kolejna hipoteza zakłada, że możliwym czynnikiem wywołującym ZPZ jest deficyt melatoniny skutkujący m.in. trudnościami w zasypianiu i niską efektywnością snu.

Ponadto sugeruje się, że do wystąpienia choroby predysponuje niezdrowy tryb życia. Mowa głównie o przewlekłym stresie, niewłaściwej diecie prowadzącej do niedoborów żywieniowych czy niedostatecznym stopniu aktywności fizycznej i wspomnianych brakach snu (o różnym podłożu).

Inne schorzenia jako możliwe przyczyny zespołu CFS

Za uciążliwe zmęczenie utrzymujące się ponad sześć miesięcy mogą odpowiadać schorzenia ogólnoustrojowe. Wówczas jednak przypadłość ta staje się jednym z ich objawów. Wśród chorób, które mogą wywoływać przewlekłe zmęczenie, wymienia się wspomniane infekcje wirusowe, głównie EBV odpowiedzialną za mononukleozę dającą objawy ze strony górnych dróg oddechowych, ale także:

• niedoczynność i nadczynność tarczycy,
• choroby nowotworowe,
• schorzenia autoimmunologiczne,
• cukrzyca,
• borelioza,
• celiakia,
• bezdech senny, narkolepsja,
• zespół jelita drażliwego,
• depresja, stany lękowe oraz inne zaburzenia psychiczne.

Jak zdiagnozować zespół CFS? Co pomaga w diagnostyce?

Pomimo powtarzalności symptomów u osób cierpiących na CFS dotychczas nie udało się opracować ścisłych kryteriów diagnostycznych. Objawy schorzenia mają charakter subiektywny, czyli są zgłaszane przez pacjenta i nie mają odzwierciedlenia w wynikach badań sprawdzających stan zdrowia. Nie istnieją więc badania laboratoryjne, obrazowe czy fizykalne, które mogłyby potwierdzić ZPZ. Są one jednak istotne w celu różnicowania tej przypadłości z innymi schorzeniami. Wykluczenie innych jednostek chorobowych mogących odpowiadać za zmęczenie jest jedną z podstaw rozpoznania zespołu przewlekłego zmęczenia. Ponadto pod uwagę brane są kryteria, które mogą być pomocne w diagnostyce. Dotyczą one obecności przynajmniej kilku wymienionych symptomów:

• zmęczenie charakteryzujące się niewiadomą przyczyną,
• zmęczenie stałe lub nawracające, utrzymujące się ponad sześć miesięcy,
• zaburzenia koncentracji i/lub pamięci,
• bóle, mięśni, stawów, głowy, gardła,
• obniżone samopoczucie, wahania nastroju (zwłaszcza po wysiłku),
• bezsenność i sen, który nie daje wypoczęcia.

Leczenie zespołu przewlekłego zmęczenia

Ze względu na to, że czynniki mogące powodować zmęczenie w przebiegu tego schorzenia nie są dokładnie poznane, również postępowanie nie jest ściśle określone – nie istnieje lek czy inne metody leczenia dające gwarancję powodzenia. Rodzaj terapii zawsze powinien być dobierany indywidualnie w zależności od rodzaju i nasilenia objawów zespołu przewlekłego zmęczenia u danej osoby.

W części przypadków pomoce są leki przeciwdepresyjne. Zastosowanie znajdują także środki o działaniu przeciwzapalnym. Pomocniczo stosuje się też suplementację magnezu, witaminy B12, cynku, kwasu foliowego, L-tryptofanu czy L-karnityny.

Istotne znaczenie w leczeniu zespołu chronicznego zmęczenia odgrywają metody niefarmakologiczne np. konsultacje psychologiczne i psychiatryczne. Często zalecana jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT), której celem jest m.in. nauka właściwego sposobu myślenia i nastawienia względem choroby. Pacjent powinien uświadomić sobie, jak zmiana złych nawyków może pomóc mu w odzyskaniu zdrowia. Poza tym ważne jest wykluczenie niewłaściwych przyzwyczajeń żywieniowych, wprowadzenie technik relaksacyjnych i zwiększenie aktywności fizycznej oraz przede wszystkim rutynizacja dnia.

Rola diety w profilaktyce i leczeniu chronicznego zmęczenia

Zarówno w ramach profilaktyki, jak i po rozpoznaniu zespołu chronicznego zmęczenia bardzo ważną rolę odgrywa dieta. Pokarmy są źródłem związków przekształcanych przez organizm w energię, której osobom przemęczonym brakuje. Ścisły związek konkretnych substancji odżywczych z ZPS nie został potwierdzony, jednak wiadomo, że produkty wysokoprzetworzone zawierające składniki szkodliwe dla zdrowia generują także duże pokłady zasobów energii. Organizm, skupiając się na metabolizowaniu tłuszczów, ulega osłabieniu.

Ponadto jednym z objawów niedoboru niektórych witamin i minerałów jest właśnie przewlekłe zmęczenie. Są to głównie witaminy z grupy B, a także witaminy D i C oraz cynk, żelazo, magnez i wiele więcej. Kompletując codzienny jadłospis, należy więc skupiać się głównie na świeżych owocach i warzywach, które powinny stanowić podstawę diety każdego dnia.

Gdy długotrwale utrzymujące się zmęczenie staje się poważnym problemem, niektórzy sięgają po związki energetyzujące – kofeinę i słodycze, które działają pobudzająco. Nie jest to jednak dobre rozwiązanie. Kofeina w nadmiarze może być szkodliwa, powodować zaburzenia koncentracji, podnosić ciśnienie krwi czy wywoływać objawy ze strony układu pokarmowego (nudności, biegunki). Natomiast działanie cukru jest krótkotrwałe. Po jego spożyciu następuje szybki wzrost wydzielania insuliny, ale równie szybki jest spadek jej poziomu, co odpowiada za uczucie wyczerpania. Kofeinę i słodycze o wiele lepiej zastąpić wodą, owocami, warzywami i krótkim spacerem na świeżym powietrzu.

Znaczenie aktywności fizycznej i technik relaksacyjnych

Często objawy zmęczenia obserwuje się po wysiłku fizycznym. Absolutnie jednak osobom chorującym na ZPZ nie zaleca się rezygnacji z ruchu. Wręcz przeciwnie, celem terapii zwykle jest stopniowe zwiększenie aktywności w formie dostosowanej do indywidualnych zdolności danej osoby. Optymalna doza ćwiczeń działa na organizm pobudzająco, redukuje objawy zmęczenia, poprawia koncentrację i jakość snu oraz przeciwdziała wielu schorzeniom. Ponadto u osób aktywnych dochodzi do wzmocnienia siły mięśniowej, co zwiększa możliwość wykonywania codziennych czynności bez uczucia nadmiernego znużenia.

Jeśli wysiłek jest wyjątkowo męczący, warto zasięgnąć pomocy specjalisty, który dobierze właściwą formę ruchu. Często wskazane jest wcześniejsze wykonanie prób wysiłkowych, na podstawie których można oszacować wydolność organizmu. Wskazane są przede wszystkim ćwiczenia relaksacyjne pozwalające na rozluźnienie i stymulację mięśni, zawsze poprzedzone rozgrzewką. Na ćwiczenia rozciągające należy przeznaczyć minimum 10 minut każdego dnia i stopniowo zwiększać ten czas do ok. pół godziny. Kolejno należy urozmaicać formę ćwiczeń, które angażują różne partie ciała. Mogą być to techniki wysiłkowe jak i aerobowe.

Codzienna rutyna jako podstawa leczenia syndromu CFS

W przypadku pacjentów z zespołem chronicznego zmęczenia zaleca się zmianę niewłaściwych nawyków i wprowadzenie rutyny dotyczącej wszystkich wykonywanych czynności. Dotyczy to przede wszystkim:

• pór snu i czuwania – należy kłaść się spać i wstawać zawsze o tej samej godzinie,
• godzin posiłków – śniadanie powinno być zjedzone do godziny po przebudzeniu, a kolejne posiłki należy rozłożyć na kilka mniejszych porcji,
• czasu przeznaczanego na ćwiczenia – optymalną porą na aktywność są godziny poranne i wczesnopopołudniowe, lepiej unikać intensywnych ćwiczeń tuż przed snem,
• pracę – zwykle godziny aktywności zawodowej nie są od nas zależne, dlatego to do nich musimy dostosować inne czynności,
• relaks – bardzo ważne jest, aby w ciągu dnia znaleźć czas dla siebie, który przeznaczymy na hobby.

Zespół przewlekłego zmęczenia jest schorzeniem przewlekłym i wciąż budzi wiele wątpliwości w kwestii etiologii i leczenia. Jest to jednak dolegliwość, która po wdrożeniu właściwych nawyków i indywidualnego postępowania zwykle ustępuje i zdecydowana większość pacjentów odzyskuje energię do życia.

Źródła:

1. Biegański P., Bitner A., Zalewski P., Tafil-Klawe M., Klawe J.J.: Graded exercise therapy (GET) – forma niefarmakologicznego leczenia pacjentów z zespołem przewlekłego zmęczenia (CFS). http://www.h-ph.pl/pdf/hyg-2014/hyg-2014-3-413.pdf
2. Bitner A., Klawe J.J., Zalewski P., Tafil-Klawe M.: Etiologia zespołu przewlekłego zmęczenia z uwzględnieniem zaburzeń funkcjonowania autonomicznego układu nerwowego. Probl. Hig. Epidemiol. 2013, 94(1): 6-8. http://phie.pl/pdf/phe-2013/phe-2013-1-006.pdf
3. Kopacz T.: Zespół przewlekłego zmęczenia jako problem terapeutyczny. Sztuka Leczenia 2014, nr 3-4 str. 45-54. https://www.sztukaleczenia.pl/pub/2014/3-4/sztuka_leczenia_45-53.pdf
4. Sokołowski M. i wsp.: Immunologiczne podłoże zespołu przewlekłego zmęczenia. Alergia Astma Immunologia 2016, 21 (4): 000-000. https://alergia-astma-immunologia.pl/2016_21_4/aai_volume_21_4_article_1287_L.Sokolowski.pdf
5. Wiszniewska M., Walusiak J., Wittczak T., Pałczyński C.: Zespół przewlekłego zmęczenia i jego znaczenie w medycynie pracy. Medycyna Pracy, 2005;56(5):387-394. https://www.researchgate.net/profile/Jolanta-Walusiak-Skorupa/publication/7294115_Chronic_fatigue_syndrome_Its_importance_in_occupational_medicine/links/5501e8820cf231de076d7f5c/Chronic-fatigue-syndrome-Its-importance-in-occupational-medicine.pdf
6. https://www.termedia.pl/neurologia/Polski-pomysl-na-leczenie-zespolu-przewleklego-zmeczenia,49847.html
7. https://podyplomie.pl/psychiatria/17201,wyniszczajacy-zespol-przewleklego-zmeczenia
8. https://www.mp.pl/medycynarodzinna/artykuly/121832,zespol-przewleklego-zmeczenia-rozpoznanie-i-leczenie