Zespół opóźnionej fazy snu – czym jest i jak go leczyć?

Większość osób dorosłych śpi w nocy, czuwa w dzień – jest to normalne, zgodne z fizjologią rytmu okołodobowego. Zdarza się jednak, że zegar biologiczny ulega rozregulowaniu. Jeśli zasypiasz dopiero w późnych godzinach nocnych, a śpisz głęboko rano, być może cierpisz na zespół opóźnionej fazy snu. Dowiedz się więcej na ten temat i sprawdź, jak poradzić sobie z tą przypadłością! 

Co to jest zespół opóźnionej fazy snu? Jak klasyfikuje się DSPS w kategorii zaburzeń snu?

Zespół opóźnionej fazy snu, inaczej DSWPD, DSPS czy DSPD (delayed sleep phase disorder), to zaburzenie rytmu snu i czuwania. Osoby z DSPS mają problemy z zaśnięciem. Prawidłowo latencja snu, czyli właśnie faza zasypiania, trwa od kilku do maksymalnie kilkudziesięciu minut. Natomiast w przypadku zaburzenia dana osoba zwykle nie jest w stanie zasnąć przed godziną 2 w nocy, nawet jeśli kładzie się spać w godzinach wieczornych. Niektóre osoby cierpiące na tę przypadłość zasypiają jeszcze później. Konsekwencją późnego chodzenia spać jest oczywiście problem z obudzeniem się rano. Jeśli osoby takiej nic nie wybudzi, zwykle pozostaje ona w łóżku nawet do godzin południowych.

Wśród zaburzeń snu wymienia się parasomnie (nieprawidłowe zachowania w nocy) i dyssomnie. Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 omawiana przypadłość znajduje się w kategorii organicznych zaburzeń snu i czuwania oznaczanych symbolem G47.2. W tej samej grupie znajduje się również nieregularny rytm snu i czuwania. Natomiast, uwzględniając dolegliwości nieorganiczne, problem ten przydzielono do numeru F51.2.

Rozpatrując inny podział – na pierwotne i wtórne zaburzenia – późne zasypianie jest nieprawidłowością wtórną (nabytą) należącą do grupy dyssomnii, czyli patologii dotyczących ilości, jakości i czasu trwania snu.

Zespół opóźnionej fazy snu a bezsenność

Rodzajem bardzo często występującej dyssomnii jest bezsenność. Osoby, które skarżą się na trudności w zaśnięciu, często mylnie przypisują swoje problemy właśnie bezsenności. Tymczasem są to dwa różne zaburzenia, chociaż zalicza się je do tej samej kategorii. Jaka jest między nimi różnica? Otóż jeśli osoba cierpiąca na zespół opóźnionej fazy snu, nie musi wstać wcześnie, zwykle budzi się w pełni wypoczęta. Zatem ten problem nie wpływa na ilość czy jakość snu (w przeciwieństwie do bezsenności).

Czy nieprawidłowe fazy snu i czuwania są groźne?

Najczęściej osoby z opóźnioną fazą snu po przespaniu odpowiedniej liczby godzin, pomimo późnego obudzenia się, czują się wyspane. W praktyce jednak niewielu z nas może pozwolić sobie na spanie do południa, co ma związek z narzuconym przez normy społeczne trybem życia. Gdy musimy wstać rano ze względu na obowiązki, pojawia się spory problem. Ponadto spanie w ciągu dnia jest utrudnione – przeszkadza m.in. poranne światło czy nadmierny hałas generowany przez innych domowników, którzy wstają wcześniej. Jeśli więc nie mamy możliwości spania przez wystarczającą ilość czasu, tego rodzaju problemy ze snem odbijają się negatywnie na funkcjonowaniu w ciągu dnia, a jeśli trwają przewlekle, stanowią również zagrożenie dla zdrowia.

Wśród możliwych objawów przesunięcia się pory snu u osób, którym nie pozwala się długo spać, wymienia się:

• problemy z koncentracją;
• nadmierną senność w ciągu dnia;
• osłabienie funkcji motorycznych;
• drażliwość, wahania nastroju, nerwowość;
• brak sił witalnych, niechęć do aktywności;
• osiąganie największej sprawności w godzinach wieczornych i w nocy;
• zwiększone ryzyko rozwoju wielu schorzeń ogólnoustrojowych.

Kto jest najbardziej narażony na spanie w dzień zamiast w nocy?

Najczęściej tego rodzaju trudności z zasypianiem i budzeniem się dotyczą nastolatków i osób młodych, rzadziej występują u seniorów. Szacunkowo problem ten występuje u 7–16 % młodzieży i zaledwie 0,13–0,17% osób w innym wieku.

Jakie są najczęstsze przyczyny zespołu opóźnionej fazy snu?

Mogłoby się wydawać, że trudności z zaśnięciem i problemy ze wstawaniem są wyłącznie kwestią przyzwyczajeń. Tymczasem dokładna przyczyna zaburzeń rytmu okołodobowego nie została poznana. Naturalny zegar biologiczny regulujący fazy snu i czuwania wykształcił się w toku ewolucji. Przypuszcza się, że przyczyną tego schorzenia są endogenne zaburzenia rytmów okołodobowych o złożonej etiologii, obejmującej m.in.:

• mutacje genów kodujących melatoninę – hormon snu i czuwania;
• nieprawidłową homeostazę snu – procesy regulowane przez ośrodkowy układ nerwowy;
• czynniki środowiskowe, głównie nieprawidłowe zachowania i nawyki.

Co zrobić, aby wcześniej spać? Higiena snu

Osoby preferujące późniejsze wstawanie określa się mianem „sów”. Są one przeciwieństwem „rannych ptaszków”. Jeśli więc istnieje możliwość, aby zasypiać w godzinach po północy i wstawać później, a także pracować w godzinach popołudniowych i wieczornych, zgodnie z własnym zegarem wewnętrznym, teoretycznie może tak pozostać.

Chociaż zespół opóźnionej fazy snu i czuwania jest poważnym zaburzeniem rytmu okołodobowego, istnieją metody pozwalające się z nim uporać. Przede wszystkim należy przestrzegać podstawowych zasad higieny snu, obejmujących m.in.:

• jedzenie kolacji, branie prysznica i kładzenie się spać o tej samej porze;
• wychodzenie z sypialni, jeśli sen nie nadejdzie po spędzeniu w łóżku pół godziny i wracanie w momencie uczucia senności;
• unikanie drzemek w ciągu dnia;
• rezygnację z korzystania z urządzeń elektronicznych – ekspozycja na światło utrudnia zasypianie;
• wstawanie zawsze o tej samej porze, nawet w dni wolne;
• dbałość o wygodne warunki do spania.

Leczenie zaburzeń snu typu DSPS. Terapia behawioralna

Leczenie zespołu opóźnionej fazy snu wymaga przede wszystkim zmiany pewnych nawyków. Pomocna może okazać się terapia behawioralna, podczas której pacjent dowie się, w jaki sposób pracować nad zmianą przyzwyczajeń negatywnie wpływających na jakość snu. W terapii stosuje się stopniowe przesuwanie rytmu snu i czuwania oraz przyspieszanie pory budzenia się. Konsultacje ze specjalistą pozwalają efektywnie wprowadzać zmiany. Konieczna może być również wizyta u lekarza w celu wdrożenia pomocniczego leczenia farmakologicznego.

W leczeniu zaburzeń snu ważna jest systematyczność – niestety zwykle nie wystarcza jednorazowe obudzenie się wcześniej „na siłę”. Zwykle najlepsze efekty przynosi zwiększenie porannej ekspozycji na jasne światło, dzięki czemu rytm okołodobowy ulega przyspieszeniu. Warto zawsze po przebudzeniu spędzić możliwie jak najwięcej czasu na świeżym powietrzu.

Źródła:

1. Kaczor M., Skalski M.: Zaburzenia rytmu okołodobowego u młodzieży – przegląd literatury. https://neurologia-dziecieca.pl/neurologia_49-19-24.pdf (data odczytu 27.05.2023).
2. Kawalec A., Pawlas K.: Czynniki środowiskowe wpływające na sen oraz zachowanie higieny snu. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(1): 1–5. https://www.researchgate.net/profile/Krystyna-Pawlas/publication/272180766_Czynniki_srodowiskowe_wplywajace_na_sen_oraz_zachowywanie_higieny_snu/links/5a554db20f7e9bf2a5350d8d/Czynniki-srodowiskowe-wplywajace-na-sen-oraz-zachowywanie-higieny-snu.pdf (data odczytu 27.05.2023).
3. Zawilska J.B., Półchłopek P., Wojcieszak J., Andrzejczak D.: Chronobiologiczne zaburzenia snu: obraz kliniczny, podejścia terapeutyczne. Farm. Pol. Tom 66, nr 3, 210. https://ptfarm.pl/pub/File/Farmacja%20Polska/2010/03-2010/05%20%20Chronobiologiczne%20zaburzenia%20snu.pdf (data odczytu 27.05.2023).
4. https://podyplomie.pl/wiedza/pediatria/1471,zaburzenia-rytmu-snu-i-czuwania (data odczytu 27.05.2023).
5. https://www.mp.pl/poz/psychiatria/ekspert/wywiady/99089,zespol-opoznionej-fazy-snu (data odczytu 27.05.2023).
6. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10. http://www.leksykon.com.pl/icd.html?a=searchIcd&pos=0&psize=50&cmn=F51#search (data odczytu 27.05.2023).
7. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Tom10, World Health Organization 2008, s. 233–236. https://stat.gov.pl/Klasyfikacje/doc/icd10/pdf/ICD10TomI.pdf (data odczytu 27.05.2023).